Praktische tips en recepten en interessante links

Alchemie
Al 14 jaar geef ik les in het prepareren van planten om er plantenverf van te maken. Omdat ik er zoveel enthousiaste vragen over krijg, heb ik dit keer een praktische blog gemaakt vol met tips en recepten. 

Ik ervaar plantenverf als iets bijzonders. Het prepareren en er mee schilderen gaat eigenlijk over alchemie. Je bewerkt de materie zo, zodat er een andere wereld ontsloten kan worden. Voor de cliënten waar ik mee werk, merk ik dat de plantenverf hen helpt zich makkelijker te verbinden met hun eigen binnenwereld. Lees ook mijn blog over plantenverf als medicijn.

Met cursisten merk ik hoeveel eerbied het oproept om te ontdekken hoe rijk de wereld van kleur is in bloem, blad, vrucht zaad en wortel. En deze kleurenwereld schenkt ons een intense kleurbelevingen en helpt onze verbindingen te verdiepen met de wereld om ons heen. 

Plantenkleuren ontstaan door het donker van de aarde en het licht van de kosmos. Bij planten ontstaan de kleuren in het groei- en bloei- en afstervingsproces. De plant zelf neemt zijn ruimte in tussen het donker van de aarde en het licht van de kosmos.

Plantjes die nog niet in contact zijn gekomen met zonlicht zijn wit. Dan komt de kleur met de meeste stootkracht: rood, dan rose, paars en omvormend via geel naar groen. Dat is ook goed waar te nemen hoe verse rode loten aan een plant kunnen uitschieten in de lente.

Ook in de loop van het jaar verandert het licht: lichtintensiteit en duur nemen toe van lente naar zomer en nemen weer af. De eerste lentebloemen zijn wit, geel, paars, lichtrose. Pas als de zon hoog aan de hemel staat worden de bloemen intenser van kleur: rood, donkerrose, oranje en laat zich het hele palet aan bloemenkleuren zien. Als de zon in augustus aan de hemel staat, zie je hoe door de warmte en groet hoeveelheid zon, de vruchten langzaam hun intense kleuren laten ontstaan.

In de herfst, als het koud is ‘s nachts of overdag ontstaan er verbrandingsprocessen in de plantenbladeren. Bladeren veranderen van groen in goud, oranje rood geel en worden uiteindelijk bruin.

Rozen kunnen tot in december bloeien, ook al zijn hun bladeren al afgevallen.

Hoe maak je verf van een plantenkleur?

Omdat de kleur gebonden is aan een specifieke plant zal voor elke kleur het proces om kleur schilder-klaar te maken anders zijn.

In de therapie gebruik ik kant-en-klare waterverf van Memo-plantenverf. Een doosje met 12 kleuren is te verkrijgen via Eco-logisch.nl.

Voor cursussen en workshops laat ik mensen recepten maken uit het boek Plantenkleuren als leerschool van A.M. Bernet Kempers-Lievegoed.

De meeste ingrediënten kan je bij de groentewinkel en bij de drogist halen. Kersenhars en indigo-pigment kan je bij Mercurius bestellen.

Recepten uit het boek Plantenkleuren als leerschool van A.M. Bernet Kempers-Lievegoed.

Wrijven met plantendelen

Je kunt ook direct met planten en bloemendelen wrijven op papier. Sommige kleuren veranderen door het contact met het papier en met zuurstof. Door de gewreven delen te bestrijken met citroensap krijg je weer andere kleuren.

In 2014 schreef Annemarie een mooie blog over mijn plantenverfworkshop. Een aantal van haar tips heb ik hieronder overgenomen.

Waar kan je plantenverfplanten vinden?

In Nederland vind je de kruidentuin van het Openluchtmuseum te Arnhem en de Thematuin van Fort Hoofddijk, de Botanische Tuinen van de Universiteit van Utrecht. In België zijn dergelijke tuinen te vinden zoals de Tuin van de verfplanten in Vedrin (Namen), Kruidentuin Tudor in Brugge (Sint-Andries) en De wereld van Kina, natuurmuseum voor kinderen en jongeren in Gent. In Zuid Frankrijk is er Couleur-Garante, een verfplantenparadijs in Zuid Frankrijk. 

Tips over bindmiddelen:

Om met een kleur te kunnen schilderen zal die kleur vloeibaar moeten zijn en weer kunnen opdrogen. Daarvoor zijn bindmiddelen die de verfstof kunnen laten binden aan water of olie.

Schilderen met meel, proefje om plantenkleuren te laten binden met water zodat je er waterverf van kunt maken. Dit proefje kan je met kinderen doen.

Je kunt ook schilderen met ei als bindmiddel. Dit wordt temperaverf .

Naan Rijks, biologe en kunstenaar heeft met Blauwe Maandag een onderzoek gedaan naar plantaardige drukinkten. Zij geeft verschillende recepten om te zorgen dat de plantenkleur zich bindt met water of olie zodat de verf te verdunnen is. 

Over de ontwikkeling van verfstoffen door alle tijden

Lise Wolfert heeft in haar masterscriptie over de 'Ontwikkeling van pigmenten tot de 20e eeuw' geschreven over pigmenten en hun bindmiddelen. Hieronder geef ik een korte samenvatting over de geschiedenis van de verfstoffen die gebruikt werden en hun bindmiddelen.

Pigmenten worden sinds de prehistorie gebruikt. Het prehistorisch palet bestond uit gekleurde aarden en okers, beenderzwart en houtskoolzwart en gekleurde mineralen en plantaardige en dierlijke kleurstoffen. Geleidelijk aan werden meer gekleurde mineralen en ertsen gevonden en werden de eerste synthetische pigmenten vervaardigd, zoals Egyptisch blauw.

Door de Grieken en Romeinen werd het palet van pigmenten uitgebreid. Alle witte pigmenten, gele oker, bruine oker, ijzeroxiden, loodmenie, vermiljoen en meekrap, groene aarde, lampenzwart, beenderzwart en koolzwart. 

In de Middeleeuwen worden er verschillende pigmenten aan het kleurenpalet toegevoegd, zoals curcuma (geelwortel) en brazielhout (rood). Bovendien werden de contacten met overzeese gebieden nauwer, waardoor bestaande pigmenten in Europa toegankelijker werden. Schilders in deze tijd gebruikten hoofdzakelijk azuriet, indigo en ultramarijn, koper- en groene aarde, oker, Perzische bes en orpiment, rode oker, loodmenie, kermes, brazielhout en vermiljoen (rood), zwarte okers en loodwit.

In de 15e, 16e, 17e en 18e eeuw werden er door ontdekkingen van nieuwe elementen en wetenschappelijke ontdekkingen verschillende pigmenten aan toegevoegd. In de 19e eeuw werden tijdens de industriële revolutie vooral op gebied van synthetische pigmenten ontdekkingen gedaan. Niet alle nieuwe pigmenten waren kleurecht en stabiel. Verschillende pigmenten verdwenen ook weer van het schilderspalet, zoals Egyptisch blauw, waarvan de kennis van het vervaardigingproces in de 4e eeuw na Chr. verloren ging.

Geschiedenis van de bindmiddelen

In de prehistorie en de oudheid werden verschillende bindmiddelen gebruikt. De grotschilderingen werden waarschijnlijk aangebracht met een bindmiddel van dierlijke vetten, bloed of honing.

In het oude Egypte werden bindmiddelen als lijm, gom, emulsies, kalk, caseïne en wassen gebruikt. De schilderingen werden vaak aangebracht op een grond van kalk of gips. Het voorlijmen van hout en linnen is ook een bewerking die al in het oude Egypte uitgevoerd werd. Veel later werd lijnolie bekend als bindmiddel. In de Middeleeuwen werden er nieuwe olie en tempera verven ontwikkeld. Met de opkomst van de massaproductie begin twintigste eeuw ontstond er een behoefte aan sneldrogende verven en aan andere technieken. Er kwamen synthetische harsen die zorgden voor een snellere droging van verflagen.